آواهای سرزمین ایران

آواهای سرزمین ایران
شماره سی دی: [139]
تاریخ انتشار: [21/10/1384]
سبک‌ها و فنون آوازی در ایران

متن همراه: ساسان فاطمی

(۳ سی‌دی)

تقسيم‏بندى ما در اين مجموعه  دو مقوله‏ى اصلى را دربر مى‏گيرد:

۱) فنون آوازى

شامل چگونگى توليد، تقويت، رنگ‏آميزى و شكل‏گيرى صدا و، شايد مهم‏تر از همه، نحوه‏ى ايجاد يك «قالب صوتى» توسط دستگاه صوتى انسان (حنجره، حلق و حفره‏هاى دهان و بينى) به‏عنوان يك ساز. در اينجا، منظور از «قالب صوتى» تأثير نهايىِ حاصل از به‏كارگيرىِ يك يا چند شيوه‏ى توليد، تقويت و تشكل صداست. مثلاً يك تحرير بلبلى قالب صوتى ويژه‏اى است كه از امتزاج چند شيوه‏ى مختلفِ توليد و شكل‏گيرى صدا به‏وجود مى‏آيد.
اين مقوله كاملاً قابل مقايسه با تكنيك‏ها يا فنون سازى است. همان‏گونه كه در يك ساز زخمه‏اى، مثل سه‏تار، مجموع حركات ويژه‏ى انگشتان دو دست همچون فن ايجاد قالب صوتىِ «تك‏ريز - اشاره» تلقى مى‏شود يا اندازه و شكل ناخن و زاويه و محل ضربه بر روى سيم همچون فن ايجاد اين يا آن رنگ صوتى، در موسيقى آوازى نيز رنگ‏آميزى‏هاى مختلف و ايجاد قالب‏هاى صوتى را بايد از مقوله‏ى فنون اين نوع موسيقى دانست. در مجموعه‏ى ما، اين فنون به دو دسته‏ى مربوط به رنگ‏وطنين و تزئينات تقسيم شده‏اند. عنوان دسته‏ى اخير شايد حق مطلب را ادا نكند، چرا كه بسيارى از مواردى كه در اين دسته آمده‏اند به قالب‏هاى صوتى‏اى ارتباط دارند كه ذاتىِ خط ملوديك‏اند و نبايد، آن‏گونه كه در موسيقى غربى شاهد آنيم، همچون عناصر اضافه‏شده بر ملودى، و بنابراين همچون تزئين، به حساب آيند. با اين حال، بر آن شديم، تا به منظور اجتناب از پيچيدگى قضيه، همه‏ى مواردِ كمابيش مربوط به دسته‏ى مذكور را تحت اين عنوانِ بيشترْ رايج ذكر كنيم.

۲ ) سبك آوازى

اين مقوله به نقش‏هاى مختلفى كه دستگاه صوتى انسان در اجراى موسيقى ايفا مى‏كند ارتباط مى‏يابد. اين دستگاه مى‏تواند تنها در حكم يك ابزار ساده‏ى گفتار ظاهر شود يا، برعكس، كاملاً نقش يك ساز (ملوديك) را ايفا كند و يا نيز طيف وسيعى از حالت‏هاى بينابينى در پيوستار گفتار - آواز را به خود بپذيرد. گذشته از آن، در يك بافت موسيقايى كه از منابع صوتى مختلف بهره مى‏برد، دستگاه صوتى انسان مى‏تواند روابط متنوعى با منابع صوتى ديگر برقرار كند: مى‏تواند توسط يك يا چند ساز همراهى شود و، در صورت وجود چندين منبع آوازى، به شكل همخوانى، تناوبِ تكخوانى همخوانى، و نيز در بافت‏هاى هم‏صدايى (هُموفنيك)، ناهمصدايى (هِتِرُفُنيك) و چندصدايى (پُلى‏فُنيك) و غيره ظاهر شود. در مجموعه‏ى ما، سبك‏هاى آوازى به دو دسته‏ى نقلى، گفتارى و نيمه‏گفتارى و آواز و همراهى‏هايش تقسيم شده‏اند.
اين مقوله بسيار كمتر از مقوله‏ى فنون آوازىْ ويژگى قومى فرهنگى دارد و انواع مختلفى كه در آن جاى مى‏گيرند، غير از آنچه كه به بافت چندصدايى مربوط مى‏شود (و به‏خصوص در ايران نمونه‏هاى آن را نمى‏توان يافت)، تقريباً در همه‏ى فرهنگ‏هاى موسيقايىِ جهان به‏نوعى وجود دارند.
غير از فنون و سبك‏هاى آوازى، مقوله‏ى ديگرى نيز در مجموعه‏ى ما وجود دارد كه تا حدودى مى‏تواند بينابينى تلقى شود. در اينجا، مسئله‏ى شيوه‏ى توليد صدا و شكل‏دادن به آن (فنون) و مسئله‏ى نقش صدا در اجراى موسيقى (سبك‏ها) با هم مطرح مى‏شود و به‏سختى مى‏توان آنها را از يكديگر تفكيك كرد. در ضمن، در اين مقوله، از فنون خاصى براى توليد صداهايى استفاده مى‏شود كه نه لزوماً با كلام همراه‏اند و كيفيت گفتارى دارند و نه لزوماً داراى زيروبمىِ مشخصى‏اند و از كيفيت آوازى (ملوديك) بهره مى‏برند. مثلاً، فرياد، سوت و كِل با فنون ويژه‏اى ايجاد مى‏شوند و مى‏توانند در بافت يك موسيقى، بدون آنكه نقش آوازى يا گفتارى داشته باشند، براى نقطه‏گذارى به‏كار برده شوند. در پاره‏اى موارد نيز، اين‏گونه فنون آوازى قابليت آن را دارند كه به انحاء مختلف نقش يك ساز ريتميك را در قطعه ايفا كنند.
با توجه به اينكه مقوله‏ى اخير مواردى را در بر دارد كه نقش صداى انسان در آنها خارج از پيوستار گفتار - آواز قرار مى‏گيرد و نيز مواردى را شامل مى‏شود كه بيشتر به «چشم‏انداز صوتى» مربوط مى‏شوند تا به موسيقى به مفهوم رايج كلمه، ما آن را پيش از دو مقوله‏ى ديگر در اين مجموعه آورده‏ايم.